SAĞLAMCILIK NEDİR?
Elif Başak Dereci
ÖZET
Göreceli olarak yeni bir kavram olan Sağlamcılık (Ableism), engellilik kavramını engelli olmayanların bakış açısıyla ele alan, “norm” olarak kabul edilen ideal beden haricindeki bedene sahip olanları sapmış kişiler olarak nitelendiren bir anlayış olarak tanımlanabilir. Mikro saldırgan uygulamalar sağlamcılığın bir alt başlığı olarak görülür ve günlük hayatta pek çok örneği karşımıza çıkmaktadır. Bu çalışmada, sağlamcılık kavramının niteliği, görünüş biçimleri ve sebebiyet verdiği ayrımcılık hallerinin, alandaki mikro saldırganlık görünüşleri ve günlük yaşamdan örneklendirmeler üzerinden detaylandırılması amaçlanmaktadır.
SAĞLAMCILIK
- Kavramlar ve Tanımlar
Sağlamcılık kavramı, 1960'lar ve 1970'lerde Birleşik Krallık ve ABD'deki engelli topluluklarının içindeki sosyal haklar hareketleriyle beraber geliştirilmiştir[1]. Sağlamcılık ideolojisi, toplumsal normun ‘sağlamlar’ yani engeli olmayan bireyler olarak tanımlanmasını sağlar ve engellilerin bu norma uymadıkları için yaşadıkları her türlü ayrımcılığı meşrulaştıran bir rol üstlenir[2]. Sakatlık, insan olmanın azaltılmış bir hali olarak görülür[3]. “Ableism/Sağlamcılık” terimi, engelli olmayanların engelli olanlardan üstün olduğuna ilişkin önyargılı inancı ifade etmektedir. Sağlamcı eğilimler, hem engelli bireylere karşı önyargılı anlayışı içermektedir hem de belirli “varoluş” ve “yapma” biçimlerini temel alan düşünceleri bünyesinde barındırmaktadır[4]. “Sağlamcılık” kelimesinin kendisi bazı kişilere yapay gelebilir, ancak temsil ettiği şey insan uygarlığı kadar eskidir ve engellilerin her gün karşılaştığı her garip karşılaşma kadar önceliklidir[5].
- Mikro Saldırgan Uygulamalar
Mikro saldırgan uygulamalar, marjinalleştirilmiş bir grubun üyelerine karşı dolaylı, gizli veya kasıtsız ayrımcılık örneği olarak kabul edilen bir beyan, eylem veya olay olarak tanımlanabilir[6]. Kurumsal düzeyde görünür olan ayrımcı pratiklerin dışında, örtük ve kişiler arası iletişimsel boyutta etkisini gösterdiği söylenen ve ayrımcılığın bir başka boyutu kabul edilen mikro saldırganlık, engelli bireyler gibi “marjinal” olarak sınıflandırılmış gruplara yönelmektedir. Mikro saldırganlık teriminin ilk kullanımı, Pierce vd. (1978) tarafından siyahlar ve beyazlar arasındaki ırksal kökenli olayları tarif edişinde ortaya çıkmaktadır. Pierce, mikro saldırganlık terimini “küçük, örtük, masum görünen, kasıtlı veya bilinçsiz, sözel veya sözel olmayan küçük düşürmeler ve aşağılamalar” anlamına gelecek biçimde ırk kökenli ayrımcılık türlerini tarif etmek maksadıyla kullanmaya başlamış olsa da, sonrasında kavramın kapsamı genişletilerek marjinal grupların yaşadığı adaletsizlikleri ifade etmek üzere uyarlanmıştır[7].
Bireysel olarak tanımlanan her bir sağlamlık örneği, kasıtlı bir eylem olarak görülmeyebilirken, bu tür mikro saldırganlıkların oluşması[8] bireyi duygusal olarak etkiler ve kronik hastalığı veya sakatlığı olanlar söz konusu olduğunda, genellikle ayrıca fiziksel olarak, akademik faaliyetlere katılımlarını da etkiler[9].
Bugüne kadar, literatürde tanımlanmış olan engellilik mikro saldırganlıklarının birkaç nesnel ve bilimsel açıklamasının yanı sıra yalnızca anekdot örnekleri vardır[10]. Bu alandaki eylemleri ilk sınıflandıranlar Richard M. Keller ve Corinne E. Galgay olmuştur. Keller ve Galgay, “Micro-aggressive Experiences of People with Disabilities” adlı çalışmalarında engelli insanların yaşadıkları mikro saldırganlıklardaki temaları niteliksel olarak analiz etmişler ve alana önemli bir katkı sağlamışlardır. Kendilerini engelli olarak tanımlayan ve ayrıca engellilere karşı ayrımcılık ve sosyal önyargının açık veya gizli formlarının olduğunu kabul eden çeşitli eğitim ve mesleki geçmişe sahip yetişkin bireyler ile bir araştırma gerçekleştirmişlerdir[11]. Keller ve Galgay bu alanları; kişisel kimliğin reddi (Denial of personal identity), engellilik deneyiminin reddi (Denial of disability experience), mahremiyetin reddi (Denial of privacy), çaresizlik (Helplessness), ikincil kazanç (Secondary gain), yayılma etkisi (Spread effect), çocuklaştırma (Infantilization), üstencillik (Patronization), ikinci sınıf vatandaşlık (Second class citizen) ve cinsiyetsizleştirme (Desexualization) olarak belirlemişlerdir.
Kişisel kimliğin reddi; bireyin engel durumu hariç diğer özelliklerinin, hatta kimliğinin dikkate alınmaması olarak özetlenebilir. Kimliğin inkarında, kişinin engellilik durumu dışında herhangi bir belirgin kimliği göz ardı edilir. Bu mikro saldırganlık biçiminde, kişinin herhangi bir becerisi, uzmanlığı veya üyeliği engellilik tarafından geçersiz kılınır ve kişi kendi engeline indirgenir. Burada insanlar engelli bir kişinin anne, yönetici, öğrenci, öğretmen veya sanatçı olabileceğini kabul etmeyecektir[12]. “Evli olduğuna inanamıyorum[13]” cümlesi örnek olarak verilebilir, engelli kişilerin evlenebileceği akıllarına gelmez.
Engellilik deneyiminin reddi, engelli kişinin olumsuz veya haksız olarak deneyiminin inkar edilmesi veya minimize edilmesidir. Bu alanda, engellilik deneyimi göz ardı edilir ve engelli birey aşırı hassas veya eleştirel olmakla suçlanır. Sağlamcı bireyler, engelli bireylerin yaşadıklarını anladıklarını iddia ederler ya da “Neden bu durumu atlatmıyorsun?” gibi yorumlar yaparak engeli en aza indirmeye çalışırlar[14].
Mahremiyetin reddi, engelli bireylerin özel hayatlarına dair açık ya da örtülü şekillerde bilgi istenmesi olarak nitelendirilebilir. Engelli kişi, kendini tanıtmaya ve engeli hakkında konuşmaya zorlanır ve bazen failin rahatsızlığını hafifletmek için kendini sorumlu hissedebilir. Engellinin mahremiyetine ilişkin haklar göz ardı edilmektedir[15]. “Doğuştan mı böylesin?[16]” sorusu örnek verilebilir.
Çaresizlik ise engelli bireylerin yardıma muhtaç görülmesi ve onlara ısrarla yardım edilmeye çalışılmasıdır. Yardıma ihtiyacı olmadığı durumda bile birilerinin engelli bireye otobüse veya trene binmesine yardım etmesi bu duruma örnek olarak gösterilebilir[17].
İkincil kazanç, engelli bir bireye yöneltilen nezaket için övgü veya iyi hissettirilmenin beklenmesinde ortaya çıkar. “Size yeni bir tekerlekli sandalye almak için gereken parayı bu gece toplayacağız!” cümlesi yapılan nezaketten dolayı sağlanan ikincil kazanç anlaşılmaktadır[18].
Yayılma etkisi, bir kişinin bir alanda engelli olması durumunda, kişinin yaşamının diğer alanlarının da bir şekilde etkilenmesi gerektiği varsayımını içerir. Bu, birden fazla engelin olduğu veya mevcut bir eksikliğin bir sonucu olarak başka bir alanın geliştirilebileceği varsayımını içerir (örneğin, görme bozukluğu olan birinin yüksek işitme duyusuna sahip olması gerekir)[19].
Çocuklaştırma, engelli bir bireye, yetişkin olsa da çocuk olarak davranılmasıdır. “Bırak da bunu senin için ben yapayım” cümlesinde çocuklaştırma vardır[20].
Üstencillik, engelli bireyin aşırı övülmesiyle aslında küçümseme amacı taşıyan, üstünlük taslamak olarak görülebilir[21]. “İlham kaynağısınız[22]” cümlesi örnektir.
İkinci sınıf vatandaşlık, engelli bir bireyin eşitçe yaşama hakkının, zahmetli, pahalı ve zaman, çaba ve kaynak kaybı olarak görüldüğü için vuku bulmadığı durumlardır. Bir işyerinde yeterli sayıda engelli birey çalışmadığı için bazı önlemlerin alınmaması örnek gösterilebilir [23].
Cinsiyetsizleştirme ise, engelli bir kişinin başkalarıyla cinsel tatmin aramaması gerektiği ve aslında cinsel bir partner olarak istenmediği şeklindeki saldırganlık biçimi açıklanabilir[24].
Mikro saldırganlıkların her türünü, bunların etkilerini, nasıl önlenebileceklerini ve toplulukları nasıl olumsuz etkileyebileceklerini daha iyi anlayabilmek adına daha fazla araştırma yapılmasına ihtiyaç olduğu aşikardır[25].
SONUÇ
Günümüzde sağlam bedeni “norm” olarak kabul eden sağlamcılık tutumları halen süregelmektedir. Bu tutumlar, engelli hakları savunucularının çalışmalarının hızını kesmekte ve engelli bireyleri, başta psikolojik olmak üzere yaşamlarının hemen her alanında olumsuz etkilemektedir.
Sağlamcı tutumlara örnek olarak Richard M. Keller ve Corinne E. Galgay’in geliştirdiği mikro saldırgan davranışlar sınıflandırması verilebilir. Mikro saldırganlıkların nasıl işlediğine, toplumdaki sayısız tezahürüne, beyaz olmayan insanlar üzerindeki etkilerinin türüne, fail ve hedef arasındaki dinamik etkileşime ve bunları ortadan kaldırmak için gereken eğitim stratejilerine ilişkin daha fazla farkındalık ve anlayış getirmeye acil bir ihtiyaç vardır[26].
Peki, bu üstencil dili kırmak ve kişilerin haklarını özgürce kullanmalarının önündeki “engelleri” kaldırmak için ne yapılabilir? Tek başına akademide çalışmalar yapmak yeterli olmayacaktır. Bu durumda, sivil toplumun gücünü göstermesi gerekmektedir. Saha çalışmaları ile, öz temsilcilere tarihsel ve bilimsel bilgilendirmeler yapılarak, değişimlerde aktif rol almaları sağlanmalıdır. Bireylerin neyi savunduğuna dair bilinç kazanmaları da elzemdir. Kamu otoriteleri tarafından Anayasa’nın eşitlik ilkesinin ‘haklardan eşit yararlanma’ prensibiyle içselleştirilmesini sağlayacak etkin tedbirler alınmalı, sakatlar ve engelli bireyler hak temelli mücadele bilinciyle hareket etmeli, toplumun yeniden yapılanması için kamusal tutum değişikliği yaratılmalıdır[27].
KAYNAKÇA
- AKBULUT, Süleyman, (2012), Gerçekten Eşit miyiz? Acı(ma), Zayıf Gör(me) ve Yok Say(ma) Ekseninde Engelli Ayrımcılığı, içinde, ÇAYIR, Kenan/ AYAN CEYHAN, Müge, Ayrımcılık Çok Boyutlu Yaklaşımlar, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları 393 Sosyoloji 15 - Eğitim Çalışmaları 2, Eylül 2012.
- AYDEMİR DÖKE, Deniz, (2019), Development and Validation of Ableist Microaggressions Impact Questionnaire, A Dissertation in Counselor Education and Supervision, The Pennsylvania State University The Graduate School.
- BROWN, Nicole/ LEIGH, Jennifer, (2020), Ableism in Academia, Theorising experiences of disabilities and chronic illnesses in higher education.
- BÜKE, Büşra, (2021), Engelli bireylerin kendilerine yönelik ayrımcı ve mikro saldırgan uygulamaları ifade etmeleri: Twitter’daki #Engellenmekİstemiyoruz ve #SağlamcılarDışarı etiketleri. Nitel Sosyal Bilimler, 3(2), 164-190.
- HARRIS, Lynsie, (2017), Exploring the Effect of Disability Microaggressions on Sense of Belonging and Participation in College Classrooms, Utah State University.
- KATTARI, Shanna Katz, (2017), "Development of the Ableist Microaggression Scale and Assessing the Relationship of Ableist Microaggressions with the Mental Health of Disabled Adults", Electronic Theses and Dissertations.
- KELLER, Richard M./ GALGAY, Corinne E., (2010), Microaggressive Experiences of People with Disabilities, içinde, SUE, Derald Wing, (2010), Microaggressions and Marginality Manifestation, Dynamics, and Impact, Chapter 11.
- PULRANG, Andrew, Words Matter, And It’s Time to Explore the Meaning of “Ableism” https://www.forbes.com/sites/andrewpulrang/2020/10/25/words-matter-and-its-time-to-explore-the-meaning-of-ableism/?sh=346b161b7162 Erişim tarihi 25.10.2020.
- SCHLAUDERAFF, Sav, (2020), Ableism 101, Disability Cultural Center, University of Arizona, Tucson.
- SUE, Derald Wing/ CAPODILUPO, Christina M./ TORINO, Gina C./ BUCCERI, Jennifer M./ HOLDER, Aisha M. B./ NADAL, Kevin L./ ESQUILIN, Marta, (2007), Racial Microaggressions in Everyday Life, May–June 2007, American Psychologist.
- YILMAZ, Volkan, (2015), Engellilerin Eğitime Erişiminde Kamusal Sosyal Destek Programlarının Önemi, içinde, ÇAYIR, Kenan/ SORAN, Melisa/ ERGÜN, Melike, 2015, Engelli̇li̇k ve Ayrımcılık: Eği̇ti̇mci̇ler içi̇n Temel Meti̇nler ve Örnek Dersler.
[1] BROWN, Nicole/ LEIGH, Jennifer, (2020), Ableism in Academia, Theorising experiences of disabilities and chronic illnesses in higher education s.3. Ayrıca bkz. ALBRECHT, Gary L., (2006), ed. Encyclopedia of Disability, Thousand Oaks, CA: Sage. Online. http://dx.doi.org./10.4135/9781412950510 (accessed 19 May 2020).
[2] YILMAZ, Volkan, (2015), Engellilerin Eğitime Erişiminde Kamusal Sosyal Destek Programlarının Önemi, içinde, ÇAYIR, Kenan/ SORAN, Melisa/ ERGÜN, Melike, 2015, Engelli̇li̇k ve Ayrımcılık: Eği̇ti̇mci̇ler içi̇n Temel Meti̇nler ve Örnek Dersler s.84.
[3] BROWN, Nicole/ LEIGH, Jennifer, (2020), s.4. Ayrıca bkz. Campbell, Fiona Kumari. ‘Inciting Legal Fictions: “Disability’s” Date with Ontology and the Ableist Body of the Law’, Griffith Law Review 10/1 (2001): 42–62.
[4]BÜKE, B. (2021), Engelli bireylerin kendilerine yönelik ayrımcı ve mikro saldırgan uygulamaları ifade etmeleri: Twitter’daki #Engellenmekİstemiyoruz ve #SağlamcılarDışarı etiketleri, Nitel Sosyal Bilimler, 3(2), 164-190, s.167. Ayrıca bkz. Collinson, C. & Barden, O. (2017). Dyslexics ‘knowing how’ to challenge ‘lexism’. K. Ellis & M. Kent (Eds.) içinde, Disability and Social Media Global Perspectives (ss. 227-238). Routledge.
[5]PULRANG, Andrew, Words Matter, And It’s Time to Explore the Meaning of “Ableism” https://www.forbes.com/sites/andrewpulrang/2020/10/25/words-matter-and-its-time-to-explore-the-meaning-of-ableism/?sh=346b161b7162, Erişim T: 10.01.2022.
[6] SCHLAUDERAFF, Sav, (2020), Ableism 101, Disability Cultural Center, University of Arizona, Tucson.
[7] BÜKE, Büşra, (2021), s.171. Ayrıca bkz. Pierce, C., Carew, J., Pierce-Gonzalez, D., & Willis, D. (1978). An experiment in racism: tv commercials. C. Pierce (Ed.) içinde, Television and Education (ss. 62–88). Beverly Hills, CA: Sage.
[8] BROWN, Nicole/ LEIGH, Jennifer, (2020), s.150. Ayrıca bkz. AHMED, Sarah. On Being Included: Racism and Diversity in Institutional Life. Durham, NC: Duke University Press, 2012.
[9] BROWN, Nicole/ LEIGH, Jennifer, (2020), s.150. Ayrıca bkz. HARRIS, Lynsie. ‘Exploring The Effect of Disability Microaggressions on Sense of Belonging and Participation in College Classrooms’. Logan, UT: School of Psychology, Utah State University, 2017.
[10] KELLER, Richard M./ GALGAY, Corinne E., (2010), Microaggressive Experiences of People with Disabilities, s.244, içinde, SUE, Derald Wing, (2010), Microaggressions and Marginality Manifestation, Dynamics, and Impact.
[11] BÜKE, Büşra, (2021), s.171.
[12] AYDEMİR DÖKE, Deniz, (2019), Development and Validation of Ableist Microaggressions Impact Questionnaire, A Dissertation in Counselor Education and Supervision, The Pennsylvania State University The Graduate School, s.20.
[13] KELLER, Richard M./ GALGAY, Corinne E. s.249.
[14] AYDEMİR DÖKE, Deniz, (2019), s.20.
[15] AYDEMİR DÖKE, Deniz, (2019), s.20.
[16] BÜKE, Büşra, (2021), s.172.
[17] KELLER, Richard M./ GALGAY, Corinne E. s.249.
[18] KELLER, Richard M./ GALGAY, Corinne E. s.249.
[19]HARRIS, Lynsie, (2017), Exploring the Effect of Disability Microaggressions on Sense of Belonging and Participation in College Classrooms, Utah State University, s.22.
[20] KELLER, Richard M./ GALGAY, Corinne E. s.249.
[21] BÜKE, Büşra, (2021), s.172.
[22] KELLER, Richard M./ GALGAY, Corinne E. s.249.
[23] KELLER, Richard M./ GALGAY, Corinne E. s.250.
[24] AYDEMİR DÖKE, Deniz, (2019), s.22.
[25] KATTARI, Shanna Katz, "Development of the Ableist Microaggression Scale and Assessing the Relationship of Ableist Microaggressions with the Mental Health of Disabled Adults" (2017). Electronic Theses and Dissertations. 1283, s.12.
[26] SUE, Derald Wing/ CAPODILUPO, Christina M./ TORINO, Gina C./ BUCCERI, Jennifer M./ HOLDER, Aisha M. B./ NADAL, Kevin L./ ESQUILIN, Marta, (2007), Racial Microaggressions in Everyday Life s.273.
[27] AKBULUT, Süleyman, (2012), Gerçekten Eşit miyiz? Acı(ma), Zayıf Gör(me) ve Yok Say(ma) Ekseninde Engelli Ayrımcılığı, içinde, ÇAYIR, Kenan/ AYAN CEYHAN, Müge, Ayrımcılık Çok Boyutlu Yaklaşımlar, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları 393 Sosyoloji 15 - Eğitim Çalışmaları 2, Eylül 2012, s.162.